सलाम सफदर... ✍🏻

सलाम सफदर... ✍🏻

सफर होना जरुरी हैं।

सफरनामा भी जरूरी हैं।

किसे रास आये ना आये हम,

वतन की जिंदगी होना जरुरी है।

जिंदा रहणे का शौक नही रखते हम,

बस मर जानेका तरीका सही होना जरुरी है।

- सफदर हाश्मी

सफदर हाश्मी (1954-1989) हे एक प्रख्यात भारतीय नाटककार, कवी, अभिनेता, दिग्दर्शक आणि राजकीय कार्यकर्ते होते. त्यांनी प्रगतिशील लोकनाट्य चळवळीचे (Progressive Theatre Movement) नेतृत्व केले आणि भारतीय लोककलांच्या माध्यमातून सामाजिक व राजकीय विषयांवर प्रकाश टाकण्याचे महत्त्वपूर्ण कार्य केले. त्यांच्या कार्याने भारतीय थिएटरला सामाजिक बदलांचे एक प्रभावी साधन बनवले.

सफदर हाश्मी यांचा जन्म 12 एप्रिल 1954 रोजी दिल्लीमध्ये झाला. त्यांनी शिक्षण दिल्ली विद्यापीठात घेतले, जिथे ते साहित्य आणि राजकारणात रस घेत होते. विद्यार्थीदशेतच त्यांनी मार्क्सवादी विचारसरणीचा स्वीकार केला आणि जनतेच्या समस्या व सामाजिक अन्यायांविरुद्ध आवाज उठवण्यासाठी थिएटरला एक प्रभावी माध्यम म्हणून निवडले.

सफदर हाश्मी यांची थिएटर संस्था "जन नाट्य मंच" (JANAM) 1973 साली स्थापन झाली. या संस्थेच्या माध्यमातून त्यांनी कामगार, शेतकरी, महिला, विद्यार्थी व अन्य शोषित वर्गांसाठी नाटकं सादर केली.

सफदर हाश्मी यांचं कार्य... ✍️

सफदर हाश्मी यांच्या नाट्य सादरीकरणाचा मूळ हेतू सामाजिक न्याय आणि समानता या मूल्यांचा प्रसार करणे हा होता.

त्यांच्या प्रमुख कार्याची वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत:

1. थिएटरची लोकशाहीकरण...

हाश्मी यांनी थिएटरला फक्त शहरी आणि संपन्न वर्गापुरते मर्यादित ठेवले नाही, तर ते ग्रामीण भाग, कामगार वस्त्या आणि कारखान्यांपर्यंत पोहोचवले. त्यांनी "स्ट्रीट थिएटर" किंवा "रस्त्यावरचे नाटक" ही संकल्पना भारतीय लोकनाट्य चळवळीत रुजवली.

2. प्रगतिशील विचारांचा प्रसार...

हाश्मी यांनी आपल्या नाटकांतून सामाजिक मुद्द्यांवर प्रखर भाष्य केले. भ्रष्टाचार, जातीयता, वर्गविग्रह, महिला सक्षमीकरण, शिक्षणाचा अभाव, आणि कामगार हक्क यांसारख्या विषयांवर त्यांनी प्रभावीपणे प्रकाश टाकला.

3. प्रमुख नाटकं...

हल्ला बोल: हे नाटक हाश्मी यांच्या कारकीर्दीतील सर्वाधिक प्रसिद्ध आणि प्रभावी नाटकांपैकी एक आहे. यात त्यांनी कामगारांच्या हक्कांसाठी आवाज उठवला.

मशीन: औद्योगिकीकरणाच्या पार्श्वभूमीवर कामगार शोषणाचा आढावा घेणारे हे नाटक प्रेक्षकांवर खोलवर प्रभाव पाडते.

औरत: महिलांच्या हक्कांसाठी आवाज उठवणाऱ्या या नाटकाने पितृसत्ताक व्यवस्थेतील अन्याय उघड केला.

4. संघर्ष आणि हौतात्म्य...

1 जानेवारी 1989 रोजी "हल्ला बोल" या नाटकाच्या सादरीकरणादरम्यान गाझियाबादमध्ये सफदर हाश्मी यांच्यावर हल्ला झाला. तो हल्ला राजकीय प्रेरित होता. दुसऱ्या दिवशी, 2 जानेवारी 1989 रोजी, या हल्ल्यात त्यांचा दुर्दैवी मृत्यू झाला. त्यांच्या मृत्यूनंतर "हल्ला बोल" हा घोषा आणि त्यांच्या विचारसरणीचा वारसा लोकचळवळीत रुपांतरीत झाला.

सफदर हाश्मी यांचे योगदान विविध स्तरांवर महत्वाचे ठरते:

1. सामाजिक परिवर्तनासाठी नाट्याचा वापर..

हाश्मी यांनी नाट्यकलेला केवळ मनोरंजनाचे साधन न ठेवता ती सामाजिक व राजकीय परिवर्तनासाठी प्रभावी साधन बनवली. त्यांचे नाटक म्हणजे जनतेचा आवाज होता.

2. लोकनाट्य चळवळ मजबूत करणे..

भारतीय लोकनाट्य चळवळीला नवा जोम आणि दिशा देण्यात हाश्मी यांचा मोलाचा वाटा आहे. त्यांनी लोकांमध्ये सामाजिक जाणीवा निर्माण केल्या आणि त्यांना आपल्या हक्कांसाठी संघर्ष करायला प्रेरित केले.

3. आधुनिक भारतीय थिएटरचे शिल्पकार..

सफदर हाश्मी यांची नाटकं आणि त्यांच्या कार्यपद्धतीने आधुनिक भारतीय थिएटरच्या स्वरूपाला एक नवीन आयाम दिला. त्यांनी थिएटरला परिष्कृत आणि सजीव अनुभव दिला, ज्याने ग्रामीण आणि शहरी भागांमधील दरी कमी करण्याचे काम केले.

4. शहीद म्हणून प्रेरणा...

हाश्मी यांच्या मृत्यूनंतर, त्यांचे नाव लोकशाही आणि मानवाधिकारांसाठी लढणाऱ्या सर्व कार्यकर्त्यांसाठी प्रेरणादायी बनले आहे. त्यांची हत्या ही अभिव्यक्तिस्वातंत्र्य आणि लोकशाही तत्त्वांवर झालेला हल्ला मानली गेली, ज्यामुळे अनेक कार्यकर्त्यांनी त्यांच्या विचारांचा वारसा पुढे नेला.

सफदर हाश्मी यांचे जीवन म्हणजे सामाजिक न्यायासाठी समर्पित एक ज्वलंत उदाहरण आहे. त्यांनी नाट्यकलेचा वापर करून लोकांमध्ये जागृती निर्माण केली, सामाजिक बदलांना गती दिली, आणि लोकशाही तत्त्वांवर आधारित समाजाच्या निर्मितीसाठी कार्य केले. त्यांच्या नाटकांतून आणि कार्यातून त्यांनी आपले अजरामर स्थान निर्माण केले. आजही हाश्मी यांचा वारसा "जन नाट्य मंच" आणि इतर प्रगतिशील चळवळीतून जिवंत आहे.

सफदर हाश्मी यांच्या जीवन आणि कार्याने लोकनाट्य, सामाजिक परिवर्तन, आणि अभिव्यक्तिस्वातंत्र्य या तीन क्षेत्रांमध्ये एक सशक्त आदर्श निर्माण केला आहे.

आज त्यांचा स्मृतिदिन... त्यानिमित्ताने विनम्र अभिवादन🙏

-लेख संकलन आणि संपादन इंटरनेटवरील माहितीवरून.✍🏻

#विद्यार्थीमित्र प्रा.रफीक शेख 

🎓 डॉ. ए.पी.जे.अब्दुल कलाम विद्यार्थी फाउंडेशन, परभणी.

https://www.vidhyarthimitra.com